Niet alles wat je op sociale media leest is correct, maar fake news herkennen is vaak moeilijker dan je denkt. Zeker voor jongeren, die het meeste van hun informatie van TikTok of Instagram halen. Kunnen we onze kinderen leren nepnieuws te onderscheiden van betrouwbare info, en hoe gaan we om met de algoritmes van sociale media? Dat vroegen we aan Tim Verheyden, VRT-journalist en reportagemaker gespecialiseerd in online media.

Fake news

Tim, hoe kun je zien of iets fake news is of niet?

Tim Verheyden: Het probleem van fake news is dat het al lang niet meer gaat om fake news zoals we dat een aantal jaar geleden kenden. Vandaag zit je met een soort informatie manipulatiesfeer, waarbij er op allerlei vlakken desinformatie aanwezig is en een groot aantal mensen de boel wil manipuleren. De vijf tips om fake news te herkennen, die bestaan helaas niet meer.

Als het gaat over wederzijdse claims met betrekking tot de conflicten in Oekraïne of Gaza, dan lijkt dat voor jongeren misschien een ver van mijn bed show. Maar wat gebeurt er als zogenaamde coaches de vijf kenmerken van ADHD opsommen of als influencers beweren dat zonnecrème smeren schadelijk is? Weet jij dan of die claims wetenschappelijk bewezen zijn of niet?

Als we kijken naar de nieuwe studie van Mediawijs, dan zegt die dat jongeren het moeilijk hebben om nepnieuws te herkennen. Je moet weten dat er algoritmes aan het werk zijn die ervoor zorgen dat je deze info te zien krijgt. Stel je de vragen: ‘is het gebaseerd op feiten?’ en ‘wie heeft het bericht gemaakt en wie verspreidt het?’. Misschien heeft die influencer die beweert dat traditionele zonnecrème schadelijk is wel een eigen product dat ze wil promoten? Dit kritisch denken moet je gaan stimuleren bij de jeugd.“

Die algoritmes, daar maken heel wat ouders zich zorgen om. Wat kun je doen?

Tim: “Er is een grote rol weggelegd voor het onderwijs, maar inderdaad ook voor de ouders. Praat met je kinderen over wat ze online zien. Net zoals je vraagt hoe het was op school, vraag je ook best wat er leeft op sociale media. Mijn kinderen zijn pas 4,5 jaar en twee maanden oud -het probleem stelt zich nu nog niet-, maar ik ben wel benieuwd wat zij later via sociale media te zien zullen krijgen.

Gesprekken voeren over algoritmes en hoe sociale media werken zijn belangrijk, maar eigenlijk gaat het ook over waarden en normen meegeven. Onlangs vertelde Dina Tersago in een praatprogramma op televisie dat een van haar zonen aangaf dat het kleedje dat ze droeg een te diepe decolleté had, hij wilde niet dat zijn mama dit droeg. Waar komt dit vandaan? Is dit de invloed van de zogenaamde ‘manosfeer’ die onder meer gepromoot wordt door vrouwenhater en influencer Andrew Tate? Je kunt niet meer ontkennen dat die grote techbedrijven achter de sociale media de online conversaties hebben geclaimd en zo een immens grote invloed hebben.”

De gevaren van het algoritme

Mogen we die bedrijven dan verantwoordelijk stellen? In een onderzoek deed een journalist zich voor als een 13-jarig meisje, en kreeg na een half uur al filmpjes te zien over vermageren.

Tim: “Dat zou inderdaad niet mogen, en dan is het goed dat we een Europese wetgeving hebben. Al zullen die bedrijven zich meteen verschuilen achter de parental control. Jij kunt als ouder namelijk ‘ouderlijk toezicht’ activeren en in de instellingen van die apps bijvoorbeeld bepaalde woorden verbergen, maar dat neemt niet weg dat het algoritme zeer snel dingen oppikt en dat voedt. En dat is de absolute verantwoordelijkheid van die bedrijven.”

Het begint vaak onschuldig, met recepten en skincare-tips, maar wat als het opeens gaat het over calorieën tellen en fake news zoals de TikToktrend die zonnecrème schadelijk noemt?

Tim: “Het is natuurlijk niet altijd zo dat je in die rabbit hole terechtkomt, maar de kans bestaat wel dat je van filmpjes met leuke recepten gaat naar tips over dieetvoeding en voor je ‘t weet bij mensen met eetstoornissen belandt. Het blijft een complex gegeven, hoe die filmpjes jou als persoon kunnen beïnvloeden. Misschien speelt er al iets op de achtergrond, waardoor je extra gevoelig bent voor deze content?

Daarnaast speelt ook de veelheid aan informatie een rol. Die tieners kijken om zeven uur ‘s avonds niet naar het nieuws, zij halen al hun info via de sociale media en maken daar hun waarheid van. Het probleem is dat hier doorgaans niet de dermatoloog aan het woord is, maar een influencer die niet jaren studeerde om huidarts te kunnen worden. We moeten dus kritisch blijven en niet enkel mediawijsheid creëren, maar een nieuwe (wereld)wijsheid. Je moet je bewust zijn van hoe de bedrijven achter die sociale media werken. Zij gaan het namelijk niet oplossen, dat algoritme werkt veel te goed. Ook wij ouders blijven massaal naar die filmpjes kijken. Moeten we dan sociale media verbieden voor kinderen onder de 16?”

Sociale media: niet enkel fake news

Het lijkt me in ieder geval niet makkelijk om nu tiener te zijn…

Tim: “Ik weet het niet. Wij kennen natuurlijk het verschil met vroeger. Vergeet niet, die sociale media zijn ook niet alleen maar slecht. Kijk eens hoeveel jongeren creatieve dingen doen en hun stem vinden op YouTube of TikTok, met een simpele app op je telefoon. Ik zat vroeger met een cassetterecorder radiootje te spelen, tegenwoordig heb je op je 16de je eigen podcast waar je potentieel miljoenen mensen mee bereikt. Het is toch knap dat die mogelijkheden er zijn? Het is enkel jammer dat de sociale media overspoeld worden met desinformatie en dat ze op een bepaald moment die algoritmes in het leven hebben geroepen om iedereen te geven wat hij leuk vindt.”

Het opent ook zoveel deuren. Stel, je wil in het buitenland studeren, dan vind je je weg makkelijk via sociale media. Mooi, toch?

Tim: “Dat is inderdaad een mooi voorbeeld. Je moet sociale media gewoon op een actieve manier gebruiken in de plaats van alles enkel op je af te laten komen in de vorm van short form content. Zie je iets op TikTok, ga dan op zoek naar andere bronnen die meer info bieden. Wil je in het buitenland studeren, ga op onderzoek uit! Lees je iets over ADHD of zonnecrème, sla je laptop open en zoek uit wat ervan klopt. Zo ga je actief op zoek naar geloofwaardige bronnen en gebruik je het internet op de manier waarvoor het oorspronkelijk bedoeld was. Lees ook de krant of zoek een interessante blog van iemand die schrijft met expertise in plaats van enkel doelloos in je zetel te liggen scrollen. Daar ligt volgens mij de sleutel.”

Komt de betrouwbare inhoud voldoende aan bod via sociale media?

Tim: “Dat is de grote vraag. Je ziet dat jongeren ook steeds meer beginnen twijfelen aan alles wat wél echt is, net door die desinformatie pandemie op sociale media. Ze zitten dus om zeven uur niet voor televisie om naar het journaal te kijken, neen. Het is daarom dat VRT erg aanwezig is op Instagram en TikTok met ‘nws.nws.nws’, en op die manier in die algoritmes probeert binnen te dringen met waardevolle informatie.”

Kun je die algoritmes dan beïnvloeden?

Tim: “Je kunt er op Instagram wel voor kiezen om je tijdlijn opnieuw chronologisch te zien, zoals het vroeger was eigenlijk. Dan krijg je de volgorde van de posts zoals ze gepubliceerd zijn en dat is op zich interessant.”

Hoe ziet de toekomst eruit volgens jou, nu dat alle technologieën zo snel verbeteren?

Tim: “Het is enerzijds boeiend om te kijken naar de toekomst, maar langs de andere kant moeten we toegeven dat het voor iedereen op technologisch vlak té snel gaat, zeker wat AI -artificiële intelligentie- betreft. We moeten ons blijven informeren, en daar is een bijzondere rol weggelegd voor ons ouders en het onderwijs.

Nogmaals,gooi het onderwerp op tafel en ga een gesprek aan met de jongeren. Wat gebeurt er op TikTok? Hoe ziet jouw tijdlijn op Instagram eruit? Laat de tieners eens telefoons uitwisselen en bespreek hoe het komt dat iedereen iets anders ziet. Erover praten is al een heel erg goed begin. En weet je iets niet als ouder of als leerkracht, dan geef je dat gewoon toe. Binnen een paar jaar ga ik ook aan mijn kinderen moeten vragen om me uit te leggen wat er op sociale media gebeurt.

We leven in een complexe wereld en de sociale media gingen ons helpen om die te begrijpen, en dat is -ondanks de beloftes- niet gebeurd. Ondanks het feit dat sociale media mensen een stem geeft, ben ik vandaag de dag wel teleurgesteld in wat ze geworden zijn. Ze zijn namelijk niet sociaal. Als het van Mark Zuckerberg -CEO van Meta, het bedrijf achter o.a. Facebook- afhangt worden we binnenkort allemaal vriendjes met de AI-chatbot. Dan gaan bij mij de alarmbellen af en word ik erg ongerust.

Er komt vast een tegenbeweging als gevolg van die overload aan sociale media. Ik heb nu een nieuwe telefoon en heb bewust Instagram op mijn oud toestel laten staan. Ik check dat één keer per dag, wat een verademing! En Facebook, daar ben ik intussen ook vanaf. Ook dat voelt als een bevrijding. Ik hou nog steeds graag het pleidooi voor het internet dat veel meer is dan een appje op je telefoon. Gebruik het waarvoor het bedoeld is.”

Met dank aan Tim Verheyden, VRT-journalist en reportagemaker gespecialiseerd in online media.

Meer tips voor ouders:

Volg ons op Facebook, Instagram, Pinterest en schrijf je in op onze nieuwsbrief om op de hoogte te blijven van alle nieuwtjes!