“Het klinkt misschien raar, maar haar dood was een van de meest intense en mooiste momenten van mijn leven”
Toen Arlette Jacobs te horen kreeg dat ze ongeneeslijke borstkanker had, besloot ze bewust toe te leven naar een zacht levenseinde. Evi Hanssen en haar broer Hans blikken terug op de laatste reis van hun moeder.
Warme herinneringen ophalen
Grote moedergeesten denken vaak hetzelfde. Toen ik enkele kerstfeesten geleden nieuwe keukenhanddoeken nodig had, kreeg ik van mijn moeder geen handdoeken met sobere streepjes of ruitjes, maar kleurrijke exemplaren met opvallende schaapjes die ze had gekocht in een lokaal Liers winkeltje. In kopjes met precies datzelfde motief – geel met zwarte en witte schapen erop – serveert Evi Hanssen thee bij haar thuis in Lier.
Ook zij kreeg ze als kerstcadeau van haar moeder Arlette, enkele maanden voor ze op 75-jarige leeftijd zou sterven aan kanker. Onze moeders zijn in hetzelfde winkeltje gaan shoppen voor hun dochters, maar waar mijn mama nog gezegend is met een goede gezondheid en dagelijks haar wandeling langs de Nete maakt, stierf die van Evi met zicht op diezelfde Nete in maart 2023, omringd door haar man Staf, de kinderen en kleinkinderen.
Vlaanderen kon al kennismaken met Arlettes laatste reis bij Lieve Blancquaert in ‘Het laatste portret’ en in Evi’s wondermooie boek ‘Traag naar de hemel’. Maandenlang had Arlette haar afscheid tot in de puntjes geregeld: de begrafenis was uitgeschreven, haar LEIF- plan rond haar levenseinde lag vast, filmpjes en spraakboodschappen voor de achterblijvers waren opgenomen.
Alles om haar nest zoveel mogelijk te ontlasten. Maar rouw gaat z’n eigen grillige gang, zo merk ik wanneer ik aanschuif bij Evi en Hans. Evi dook volop in het verlies van haar moeder en voelt nu een weerbots, Hans kreeg kort na de dood van zijn moeder het verlies van zijn schoonzus erbovenop. Vandaag is het een mindere dag, de theekopjes van Arlette bieden maar weinig troost. Wat wél helpt: warme herinneringen ophalen.
Evi, ik heb je mama heel goed leren kennen dankzij je boek. Maar als een ouder sterft, hoor je vaak dat elk van de kinderen een ‘andere moeder’ heeft gehad. Klopt dat ook bij jullie?
Evi: (kijkt naar Hans) “Waarschijnlijk wel. Ik was de jongste thuis, Hans de oudste.” Hans: “Ik was al acht toen Evi geboren werd. Ik herken veel in Evi’s boek, maar voor mij is het inderdaad toch anders geweest, ja. Ik zal niet zeggen dat ik meer mijn plan moest trekken, maar ik ben de oudste en telkens als er iemand bij kwam, voelde ik – onbewust wellicht – dat moeder steeds meer haar aandacht moest verdelen.”
Evi is heel open in haar emoties, over Hans schrijft ze: “Zoals zoveel oudste kinderen heeft Hans het moeilijk om zijn emoties te tonen. Zeker verdriet.”
Evi: (lacht) “Oei, heb ik dat geschreven? Ik hoor dat toch vaak, ja. En Hans, je laat niet snel je emoties zien, toch?”
Hans: “Nee.”
Evi: “Wel als ik ernaar vraag. Op het ponton daarnet tijdens de foto’s vroeg ik hem: ‘En, hoe is het nu?’ En Hans zei: ‘Niet goed’. “
Hans: “Misschien houden we wel te veel vast aan een standaardpalet van emoties die bij rouw horen – wenen of verdrietig zijn. Maar niet iedereen uit z’n gevoelens op die manier. Ik heb na de dood van onze moeder een marathon gelopen voor het Antikankerfonds, we hebben 2000 euro opgehaald. Dat is ook een manier om je emoties te verwerken.”
Ontsnap je dan al lopend even aan je verdriet?
Hans: “Ik weet het niet. Ik ben net als Evi nogal een duizendpoot, maar op een ander vlak. Evi heeft een theatershow, ze schrijft, ze presenteert… Ik werk als kinesist, ik ben politiek geëngageerd binnen de gemeente en ben voorzitter van een wijkvereniging. Ik ben altijd wel met iets bezig in mijn hoofd, maar als ik aan het lopen ben, kan ik niks anders doen dan lopen.”
Evi: “Ah, dat is wel interessant. Want ik wandel elke dag, soms heel lang, maar dan denk ik heel veel. Dus ik vraag me af als je loopt, of je dan ook denkt?”
“Ik heb na de dood van onze moeder een marathon gelopen, dat is ook een manier om je emoties te verwerken”
Hans: “Je denkt, maar je kunt je gedachten ordenen, je krijgt bepaalde dingen helder. Op de gemeenteraad moet ik veel interpel- laties doen. Soms weet ik niet hoe ik eraan moet beginnen, en dan komen tijdens het lopen altijd de inzichten.”
Jullie mama is op 14 maart 2023 gestorven, maar rouw kent verschillende snelheden. Ook bij jullie?
Hans: “Wij hebben in 2022 twee dagen na elkaar kerst gevierd met geliefden van wie we wisten: dit is de laatste keer. Eerst met mijn mama, daarna met Ellen, mijn schoon- zus. Zij is nog op de begrafenis van mama geweest, en een paar maanden later is ze ook gestorven aan kanker. Wij zitten dus in een dubbel rouwproces, dat is heel heftig.”
Evi: “Ik ben na mama’s dood direct heel diep in de rouw gedoken door een boek te schrijven. Dat deed mij heel veel deugd, ik besef dat niet iedereen die vrijheid heeft. Maar ik had dus niet het gevoel dat ik mijn moeder miste, omdat ik de hele tijd met haar bezig was – ik hoorde haar stem, ik babbelde voortdurend tegen haar. Pas de laatste weken voel ik me echt somber. ‘Het ligt niet aan de rouw’, zei ik tegen de huisarts. ‘Ik wéét dat ze er niet meer is, ik slaap goed, eet gezond, wandel en mediteer.’ En toen antwoordde de arts: ‘Ja, maar misschien heb jij wel op adrenaline geleefd. Je hebt het afscheid van je mama heel intensief meegemaakt, dat boek geschreven. En nu is alle energie opgebruikt en krijg je een weerbots.’ Rouw zit onderhuids, heb ik beseft. Ik heb veel schoonheid, liefde en dankbaarheid gevoeld de voorbije maanden, maar ik ben óók nog aan het rouwen.”
Ik heb je mama leren kennen als een fiere, zelfstandige, grappige en tikje rebelse vrouw. Ze was ook behoorlijk spiritueel, zelfs alternatief.
Hans: “Ja, ze heeft veel fases gehad. Bachbloesems en andere homeopathie.”
Evi: “O ja, dan mochten we onze tanden niet poetsen met munttandpasta, maar met anijspasta (trekt vieze mond). Ik kan nog altijd geen anijs proeven zonder daaraan te denken.”
“Mama had een rebels kantje. Het leven is al ingewikkeld genoeg, dus doe maar waar je je goed bij voelt. Dat heb ik van haar geleerd”
Hans: “Weet je nog, Evi, dat we thuiskwamen en dat er een bord macrobiotische hamburgers stond?”
Evi: “En wat ze vandaag kombucha noemen, dat had mijn moeder in de ijskast staan: zo’n zwam die in vies water groeit. En dat moesten wij drinken! En vitamine C, elke ochtend op een nuchtere maag. Ze had gehoord van dokter Lecompte dat je er duizend jaar van werd. (glimlacht) Het heeft dan toch niet geholpen.”
Jullie broer Koen is al zijn leven lang psychisch kwetsbaar, en was er daarom niet bij voor het laatste portret met Lieve Blancquaert. ‘Hij heeft geen talent voor geluk’, zei je mama daarover. Ook voor hem heeft ze jarenlang naar oplossingen gezocht.
Evi: “We spreken over de jaren tachtig, kinderpsychiatrie was nog niet zoals vandaag. Koen was een knappe, slimme gast, maar hij was niet gelukkig. Mijn mama heeft alles geprobeerd, klassiek en alternatief, tot gezins- therapie en familieopstellingen. Wij reden daarvoor zelfs naar Nederland.”
Hans: “Ik herinner me ook een waarzegger die vertelde dat het kwam door onze vorige levens. Het voordeel was: als we er buitenkwamen, gingen we een pita eten. (lacht) Op den duur ging ik niet meer mee, hoor.”
Evi: “Ik was de jongste, dus ik moest wel. Ik herinner me zelfs nog dat ik na de scheiding van mama en papa mee ben gegaan naar zo’n familietherapeut, met Staf (Arlettes nieuwe man, red.) en papa erbij.”
Je ouders zijn gescheiden omdat Arlette een nieuwe man had leren kennen.
Evi: “Ja, Staf dus. Ik was vier of vijf jaar toen Staf ’s morgens koffie kwam drinken als papa naar het werk ging. Ik heb die romance tussen hen weten beginnen, voor mij was dat heel gewoon. Mijn broers waren ouder, zij zaten in de klas met de kinderen van Staf. Dus misschien hebben jullie die scheiding anders meegemaakt?”
“De scheiding van onze ouders heeft ons niet getekend. Daar heeft mama alles aan gedaan. Op familiefeesten was papa er nog altijd bij”
Hans: “Goh, zeker niet problematisch, het heeft ons ook niet getekend of zo. Op familiefeesten was papa er nog altijd bij, er is absoluut nooit vijandschap geweest. Ze hebben altijd een goeie band gehad met hun drieën.”
Evi: “Begin jaren tachtig was dat wel iets, zo’n scheiding. In het dorp werd erover gepraat. Onze broer Wim had de een of andere frats uitgehaald en dan zeiden ze: ‘Het zijn dan ook kinderen van gescheiden ouders.’ Maar als onze ouders samen waren gebleven, had Wim dat nog gedaan. (lacht) Mama wilde dat het zonder gevolgen zou blijven voor ons, daar heeft ze alles aan gedaan. Ze was een moederkloek. Een kleuterjuf ook, pedagogie was haar passie. Ze heeft tot aan haar pensioen lesgegeven. We hebben het geluk gehad dat ze altijd begaan was met hoe we ons voelden.”
Ze wist ook heel goed wat ze wilde. Haar afscheid was perfect voorbereid, maar het was toch minder idyllisch dan ze zich had voorgesteld. Op het einde was ze op.
Evi: “Maar ja! Weet je, ze zei altijd dat ze de dood had aanvaard, dat ze het niet erg vond dat ze ging sterven. Maar toen hoorde ik alle berichten die ze had nagelaten en dacht ik: jij had dat helemaal niet aanvaard! Ze is de hele tijd bezig geweest met het regelen van haar begrafenis en de controle behouden. ‘Ik ben natuurlijk geboren, ik wil natuurlijk aftakelen’, zei ze. Maar ze had uitgezaaide kanker, dat ís geen leuk einde.”
Hans: “En dan was ze kwaad. ‘Ze hadden mij een comfortbehandeling beloofd!’. Maar ze wilde én bewust blijven én geen pijn voelen, dat gaat niet, hè. Ze kon nog behoorlijk uithalen, maar wij zeiden dan gewoon ons gedacht. Gelukkig kon ze er altijd mee lachen.”
Evi: “En die 14de maart, dat was echt een prachtige dag, hè Hans? (Hans knikt) Het klinkt misschien raar, maar haar dood was een van de meest intense en mooiste momenten van mijn leven. We waren er allemaal bij, met meer dan dertig man stonden we in haar living. En nadien – zo had zij het beslist – is iedereen naar mij thuis gegaan. We hadden op voorhand de tafel feestelijk gedekt, Kurt had pasta gemaakt. We hebben gegeten en gedronken, gehuild en gelachen. Dat was heftig, maar ook heel mooi.”
“Mama heeft het taboe op sterven aangekaart: als je weet dat je gaat sterven, hoe kun je dat afscheid dan bespreekbaar maken?”
Tijdens het lezen van je boek was ik ontroerd, maar ik dacht ook: wat als je die warme band met je ouders niet hebt?
Evi: “Dan krijg je een heel ander verhaal. Ik ben heel dankbaar voor hoe het gelopen is, maar het is nooit mijn bedoeling geweest om te zeggen: kijk eens hoe het móét. Je kunt ook niks forceren. Als mama íets gedaan heeft, dan is het dat taboe op sterven aan- kaarten: als je weet dat je gaat sterven, hoe kun je dat afscheid dan bespreekbaar maken?”
Je mama had de theorie van ‘den bocht’ nemen in het leven: mee evolueren met je leeftijd, niet krampachtig vasthouden aan je werk, je ambities en sportieve prestaties van toen je dertig was.
Hans: “Ja, dat zei ze. Maar in alle eerlijkheid: mijn moeder was totaal niet sportief. Terwijl ik als kinesist mensen natuurlijk aanmoedig om zolang mogelijk te blijven bewegen.”
Evi: “Maar ze bedoelde ook de psychische worsteling van mensen die ‘den bocht’ niet durven te nemen. Als je vasthoudt aan je vergane jeugdigheid, leidt dat tot frustratie en angst. Je kunt het gevecht tegen ouderdom niet winnen.”
Hans: “Ik was geen fan van haar ‘bocht’. Maar laat ons zeggen dat de theorie goed in haar kraam paste.” (lacht)
“Op haar sterfbed zei ze: ‘Ik heb van zoveel mensen gehouden.’ Zelfzorg is nodig, maar ik besef nu hoe waardevol verbinding met anderen is” Evi
Welke wijze levensles neem je dan wel mee?
Hans: “Respect hebben zonder te oordelen. Je kunt wel bepaalde dingen constateren, maar je mag mensen niet proberen te veranderen. En ook: doe vooral waar je zin in hebt. Mama had een rebels kantje, ze durfde buiten de lijntjes te kleuren. Het leven is al ingewikkeld genoeg, dus doe maar waar je je goed bij voelt.”
Evi: “Op haar sterfbed zei mama: ‘Ik heb van zoveel mensen gehouden’. Vandaag gaat het heel veel over zelfzorg en zelfliefde, maar zij had het over haar kinderen, haar vrienden, collega’s, haar beide mannen… Ja, je moet jezelf graag zien. Maar toen besefte ik hoe belangrijk het is om ook te verbinden met andere mensen. Dat is heel veel waard: liefde kunnen voelen voor iemand zonder er iets van terug te verwachten.”
Over mama Arlette
Arlette Jacobs is mama van Evi, Wim, Koen en Hans Hanssen. Ze scheidde van de vader van haar kinderen en was tot aan haar dood samen met Staf. Ook voor zijn zonen, Bart en Geert, was ze een moederfiguur.
Ze werd geboren in Deurne en woonde daarna in Halle-Zoersel en Schilde tot ze enkele jaren geleden verhuisde naar Lier.
Ze genas een eerste keer van borstkanker in 2012. In april 2021 kreeg ze te horen dat de kanker terug was en dat ze niet meer zou genezen. Ze was 75 toen ze stierf.
In ‘Het laatste portret’ maakt fotografe Lieve Blancquaert portretten van mensen die niet lang meer te leven hebben. Arlette was een van hen. Je kunt de aflevering herbekijken op VRT MAX.
Het boek ‘Traag naar de hemel’ van Evi Hanssen (uitg. Horizon) verweeft dagboekfragmenten van Arlettes laatste maanden met Evi’s ervaringen en inzichten.
Meer openhartige verhalen vind je hier:
Volg ons op Facebook, Instagram, Pinterest en schrijf je in op onze nieuwsbrief om op de hoogte te blijven van alle nieuwtjes!